Словар польських прислів'я, помовець і йди в 3-х томах

Словар польських прислів'я, помовець і йдиом

Nowa Księga Przysłów i wyrażeń Przysłowiowych Polskich

Wydając w r. 1894 swą Księgę przysłów polskich Samuel Adalberg na pierwszej jej stronicy postawił sobie pytanie, co to jest przysłowie, i, zaskoczony bogactwem znanych mu na nie odpowiedzi, poprzestał na najprostszej i najpowszechniejszej, uznającej je za filozofię i mądrość ludów. Na zabieg taki trudno się zgodzić pare-miologowi, przysłowioznawcy, który ma zwyczaj docierać do istoty zjawisk, pod­dawanych przezeń badaniu naukowemu, świadomy zasady, iż podstawowym za­daniem nauki jest poszukiwanie prawdy, a nie spowijanie jej w bawełnę pięknych słów w rodzaju zwrotu o mądrości ludów.

Z punktu widzenia zaś nauki przysłowie jest zjawiskiem językowym, wyodrębnia­nym w jakiś sposób, jak dowodzi okoliczność, iż posiada ono swą własną nazwę, w języku greckim bowiem oznaczano je wyrazem "parojmija", w łacińskim "adagium" lub „proverbium", przy czym wyraz ostatni przeszedł do mnóstwa języków nowoczesnych, w postaci bądź nieco zmienionej, jak włoskie "proverbio", francuskie "proverbe", angielskie "proverb", bądź przełożonej z łaciny, jak nasze "przysłowie" lub rosyjska "posłowica". Z prób zastąpienia go wyrazami innymi wymienić tu można staropolską "przypowieść" lub niemieckie "Sprichwort".

Zjawisko to, jak każdy twór językowy, ma swą formę i swą treść. Forma naj­pospolitsza przysłowia — nazwijmy je właściwym — jest zdaniem, bądź prostym, bądź złożonym, niekiedy układem paru zdań, od dwu do czterech. Treść przysłowia wyróżnia je spomiędzy wszystkich innych zdań i to tak dalece, że ona to właśnie jest czynnikiem, któremu zawdzięcza ono swą odrębną nazwę. Treść ta wykazuje kilka właściwości, w innych zdaniach nie spotykanych. Po pierwsze tedy ma ona dwa znaczenia, dosłowne i — jak się to powiada — przenośne, przy czym drugie góruje nad pierwszym. "Kruk krukowi oka nie wykole" lub "Wielcy złodzieje małe [tj. małych] wiesza" — przysłowia te nie dotyczą realnych stosunków między pta­kami ani między złodziejami, czy raczej łotrami; pierwsze piętnuje zjawisko zwane dzisiaj kumoterstwem, drugie potępia hierarchię społeczną, w której łajdacy na wy­sokich stanowiskach grasują bezkarnie, gdy na drobnych przestępców spadają ciężkie kary. Ten sposób "mówienia o innych rzeczach" zdaniami o odmiennym, bezpo­średnim znaczeniu w Grecji nazywano alegorią i zgodnie z tym za pierwszą, pod­stawową cechę przysłowia — i to przysłowia właściwego — uznać należy alegoryczność.